Dito 117 : Familias, casas e cousas (XIII)

 


Familias casas e cousas (XIII)

   Pola Carreira Branca


A orografía de Santomé desde 1960 podería haber cambiado substancialmente si a estrada de Xestosa se houbera feito polo seu lado oriental, como se proxectara nun principio, e non polo occidental como se acabaría facendo. Habería mais que un motivo para que así ocorrese, pero o principal fora a influencia ou o poder dalgúns veciños que tirarían mais para ese lado co solo interese de que a nova vía lles pasase mais preto das súas casas. Como queira que fose, dende o Picoto dos Corvos hasta a igrexa, o aumento da construción de casas do lado do pobo que se fixo a estrada sería moi notable, mentres que do outro lado apenas houbera cambios.
Aínda que a día de hoxe son poucos os que a nomean, xa se chamaba Carreira Branca no Catastro de Ensenada (1752), a rúa que vai da Castiñeira ao Mesón, así como as centeeiras e viñas que se estendían hasta a Ferrañeira ou o Anquedo. Ese camiño, ademais de vía de servizo para xentes, gandos e carros, tamén o usarían os veciños de Ramiras para visitar as tendas e bares do pobo ou como camiño de paso cara á feira de Cartelle. Na foto da cabeceira aparece o que foi muro e porta de patio dunha vivenda situada contra a metade desa rúa; a zona leva  abandonada desde fai mais de cincuenta anos e sería coñecida como casa da Poteira. Para saber algo mais das familias que habitaron nese lugar, habería que retroceder preto de dous séculos.
    
Antonio Rodríguez Lamela de 23 anos, fillo de Bonifacio e Xosefa, e Carlota Armada Dieguez de 20 anos, filla de Eugenio e Vicenta, casaron na igrexa de Cartelle, 2/12/1880. O matrimonio tivera sete descendentes: Cándido, 13/10/1881; María Gelina, 11/8/1886, Faleceu no Nadal de 1887; María, 26/6/1888; Xaime, 6/11/1891; Hortensa, 8/6/1894; Manuel, 13/7/1896 e Etelvina, 10/5/1898.


De Cándido se sabe que estaba en Cuba o 23/12/1916, xa que consta que asistira como testemuña á voda de Remigio Mosquera (Rubio) e Florínda Gonzalez, celebrada nesa data na cidade da Habana. De María e Xaime non hai mais datos. Hortensa fórase de moi nova a servir como criada á casa do Rubio de Sabuz, pobo entre Outumuro e Santa Baia. O tal Rubio chamábase Manuel Sousa Santamaría, estaba casado e tiñan tres fillos. Cando lle morre a muller volve a casar na igrexa de Santa María de Reza, 12/11/1914, desta vez con Hortensa, coa que tivo seis fillos mais; unha desas descendentes sería Esperanza, muller de Pepe Motora. Manuel tamén estivera unha temporada en Cuba; cando retorna  quédase a vivir nesa casa facéndolle compañía á súa nai e á irmá mais nova, Etelvina. Mais tarde acabaría comprando un alambique co que andaría a facer augardente para os veciños do Lugar e pobos do seu arredor que o solicitasen, de aí o alcume Poteiro/Poteira, polo que serían recoñecidos, tanto Manuel como Etelvina.
   
Esperanza debía de ser unha moza de apenas vinte anos cando se ven vivir a Santomé para acompañar a súa tía que quedara soa despois do falecemento de Manuel. Pepe Motora tamén había quedado sen a súa compañeira, Herminda, e vivía cos seus dous fillos na casa da Capilla. Logo de casar con Esperanza, iríanse todos a vivir á casa da Poteira. O matrimonio aínda acabaría tendo catro fillos mais: dúas mulleres e dous homes.
    
Sempre pola Carreira Branca cara o Mesón, as únicas construcións que había en 1950 eran: pola esquerda, os arredor de trinta canastros que chegaban hasta esa mesma casa e a vivenda da familia do tío Benxamín, mentres que pola dereita estaba o palleiro da tía Consuelo (Civiles), o de Eladio Petolo, este preto xa do Anquedo, a casa de Serafina e a bodega/palleiro da tía Saladina; o demais eran eixidos, viñas ou centeeiras.
    
Aínda que sería coñecida como casa de Serafina, esa vivenda fixérana e viviran nela unha temporada Xesús de Evaristo e a súa muller Adela, e sería só cando o matrimonio decide irse a vivir a Barcelona, que lla acabarían vendendo a Avelino (Pelotas) de Seixadas, quen facía pouco, casara coa única filla de Serafina, Rosa, e estarían a vivir na casa da tía Marabillas da Oliveira. O matrimonio tivo dúas fillas. Como xa se comentaba no capítulo (V), Serafina era a primoxénita dos cinco fillos que tiveran Marabillas  de Santomé e Nicanor de Terzas.
   
Tamén na Oliveira, na casa da tía Estrela, quedáranse a vivir Benxamín e Felicitas despois de casar, mentres non remataran a que estaban a facer na Carreira Branca; alí tamén puideron haber nacido os seus tres fillos: dúas mulleres e un home. Felicitas era unha das dez fillas/os que tiveran Estrela e Bautista, dos que xa se falaba no capítulo (VII). Benxamín nacera en Terzas, irmáns del tamén serían Gabino e o home de Dolores Barqueira que morrera na guerra.
   
Xa no Mesón, despois da casa de Benxamín había unha finca cercada que remataba no camiño e na que fora vivenda de Secundino (do Mesón). Esa propiedade era do tío Delmiro e vendéralla a súa filla Celsa a Secundino. Anos mais tarde acabaríana adquirindo Sara e seu home Xosé (Portugues), onde construirían a casa que permanece actualmente. Secundino era un dos catro fillos que tiveran o tío Venancio e a súa muller Rosa;  nunca chegou a casar pero estivera convivindo algún tempo con María, irmá de Serafina, e logo con Fidelina, filla do tío Juanito. Tampouco deixou descendencia.
   
Pegada á casa de Secundino, e dun lado e doutro da rúa do Mesón, estaba a da familia (Bolero). Para saber algo mais dos seus orixes, habería que lembrar ao matrimonio celebrado na igrexa de Cartelle, 4/2/1897, entre Manuel Armada Pérez, fillo de Juan e Agustina, e Bernarda Yañez Armada, 17/2/1871, filla de Gregorio e Avelina. A parella tivo catro fillos: Camilo, 18/10/1897, Benito, Asunción e María. Asunción foi a última en vivir na casa do Mesón, quen lla acabaría vendendo a Pancho e Eudosia logo de irse a vivir á Bouza, onde casara cun garda de montes, (Fankín). María casou con Agapito Cacheiro (Barbeiro) de Terzas, onde tamén acabaría vivindo.
   
A vida de Benito acabaría sendo mais curta, e tamén mais dramática pero, non vai ser aquí onde se relate a súa historia, xa que se comentaba parte dela no dito 32 deste blog co titulo herdeiros da Cruz, publicado o 27/11/2019. Como en Santomé xa non queda ninguén que poida recordar aquel mozo de pouco mais de trinta anos cando lle ocorreu a súa desgraza, 30/09/1933, ben é certo que a maioría lembrarano polo que lle contaron os seus devanceiros, aínda que con variadas versións de cómo puido acontecer, achéganse aquí unhas notas que saíran publicadas na prensa da época:

La Región 2/9/1933 --- La Zarpa 3/9/1933 --- La Región 14/9/1933
   
A Carreira Branca prestaríalle, aínda lle segue prestando, outro gran servizo ao pobo dende 1954, que é cando se leva parte da auga do Barreiro á recen feita fonte do Cruceiro. Polo medio desa rúa, igual que toda a que segue cara fonte e a que ven do Barreiro, sería escavada unha gabia polos veciños que, nalgún caso podía chegar a ter varios metros de fonda, para ir colocando unhas tuberías de barro que habería que ir empatando con cemento, metro a metro. Na escavación participaran unha morea de homes, mozos e vellos, de Santomé, que daquelas abondaban bastante, sen mais interese que axudarse uns aos outros. Para a colocación da tubería e construción de arquetas recórdase, entre outros, a Xosé Monea, Benito da tía Otilia e Antonio Capitán.

La Región 3/10/1954

A nota de prensa que se publicaba por aqueles días non fai ningunha referencia á colaboración dos veciños do Lugar, mentres que non ten reparo en nomear a Franco e a Falanxe como os verdadeiros artífices ou promotores da obra, cando o único que fixera a Falanxe fora colocar a placa que aparece no medio da fachada da fonte para que resaltase o seu símbolo: o xugo e as frechas, símbolo que, fai tempo, algún axitador ou subversivo se encargaría de facer desaparecer raspando naquel cacho de mosaico .




Texto por Luis de Olimpia





Moradelha editora





Publicacións populares deste blog

Dito 122 : De Ensenada aos nosos días

Imaxe
  Rapazallada polos anos 60 A táboa que aparece na cabeceira do escrito, fai referencia ao seguimento dunha familia que existiu en Santomé desde fai xa mais de tres centos anos e, na que algúns dos seus descendentes aínda se poderían identificar a día de hoxe. Podíase haber elixido outra calquera das mais de cincuenta que vivían por eses tempos no lugar pero si se escolleu esta sería, entre outras cousas, porque resultou ser a menos difícil á hora de rebuscar o parentesco dos seus descendentes debido a que o seu primeiro apelido, (Estevez), sobrevive no tempo grazas a que sempre se iría sucedendo nalgún dos herdeiros do xénero masculino. O interese que puidera ter esta publicación para a maioría da xente podería ser moi pouco. Mentres que sería sempre un dos retos que me propuxera desde que fora consciente da existencia do Catastro de Ensenada, (ano 1.752), realizado na Xurisdición de Cartelle, onde por suposto, se incluía o lugar de Santomé. Nalgunha publicación anterior deste b...
Ler mais »

Dito 113 : Familias, casas e cousas (IX)

Imaxe
  Familias, casas e cousas (IX)       No Fondo do Lugar     A casa grande do Fondo do Lugar era a do Sancristán, polo seu tamaño, co seu patio pechado, con bodega, forno para facer pan, pozo de auga e cortes do gando; pero tamén polo concorrida debido ao seu número de descendentes, de xornaleiros, incluso algún criado, que lles axudarían a traballar o seu considerable capital. Xosé Martinez Dieguez, 31/10/1892 (o Sancristán) debía de ter pouco mais de doce anos cando inauguraron a igrexa de Santomé e, aínda así, poido ser o primeiro en encargarse das cousas da sancristía, da limpeza, e tamén en axudar ao cura no altar á hora da misa. Os seus pais foron Adrián Martinez e Xoana Dieguez, dos que se sabe que tiveron dous fillos mais: Xosefina, 7/9/1891 e Xulio, 10/5/1897 , aínda que estes dous morrerían ao pouco de nacer. Aparte do oficio de Sancristán, Xosé era carpinteiro, profesión que tamén acabarían herdando mais dun dos seus fillos. ...
Ler mais »

Dito 118 : Familias, casas e cousas (XIV)

Imaxe
  Familias casas e cousas (XIV)    …E no Mesón Mesón, segundo a RAE: Hospedaxe pública onde por diñeiro dábase albergue a viaxeiros, cabalerías e carruaxes . Con esta lóxica e tamén algunha imaxinación, o lugar de Santomé chamado desta maneira puido acoller, tempos atrás, un establecemento dedicado a algúns destes servizos tendo en conta a súa situación estratéxica. Se sabe que a ruta mais curta para viaxeiros, xentes con oficios, ambulantes ou moinantes, partindo de Macendo, Sande ou Cartelle cara Ourense, serían os dous camiños que se xuntaban no Marco: o que pasaba entre Reigoso e Baldaríz e subía por Crava-Dentes hasta a Salgueira, e o que procedía do Palmeiro pasando polos Pereiros, que na Bouza se repartía en dous ramais: un cara os pobos da parroquia de Macendo e outro cara Santomé; este ademais sería o mais transitado polos seus veciños para ir e volver da Vila (Ribadavia). Para seguir cara Ourense ou tirar cara o Val Da Rabeda, entre Sabucedo e Loiro, onde ...
Ler mais »

Dito 121 : O mellor e único amigo do Tolo

Imaxe
  O mellor e único amigo do Tolo Piloto espertárase aquela noite cun forte cheiro a carne chamuscada. Ao principio non sabía de onde podía vir aquela peste nin cal sería a súa orixe. El atopábase, como todas as noites despois de cear, deitado aos pés do seu amo e arrimado á cociña de ferro que sempre se intentaría manter quente nos meses de inverno. Ao incorporarse e mirar cara o seu dono, decatouse de que este permanecía sentado no seu banco de sempre, pegado ao ferro da cociña e coa cabeza inclinada para aproveitar mellor a calor, pero había algo raro na súa posición que lle chamara a atención. A súa postura de costume era cruzar os brazos e apoialos no pasamáns de cobre descansando a cabeza neles e sempre algo separado do fogón. O que o can estaba a ver agora eran os brazos do home caídos, deixando así que a súa cabeza repousara cara abaixo no ferro quente da cociña provocando, desta maneira, que a súa carne se estivese queimando e, de aí aquel desagradable cheiro. Piloto vi...
Ler mais »

Dito 115 : Familias, casas e cousas (XI)

Imaxe
  Da Capilla ao Taller A capela que houbera en Santomé, puido estar onde está agora a fonte do Cruceiro. Non existen datos do tempo que estivo aí nin a ninguén que a recorde, polo que a mellor proba da súa existencia podería ser o nome que lle quedou ao lugar. As que si recordarían algo, si falaran, serían as pedras coas que se construíron algunhas das casas da zona, hasta non sería de estrañar que algunha desas pedras pertencera a propia capela. Nunha desas casas, fai xa tempo en ruínas, crese que viviu a familia Villar/Álvarez. Clemente Villar Dieguez, fillo de Tomás e Manuela, casou, 23/11/1896 , na igrexa de Cartelle con Emilia Álvarez Pérez, 15/2/1868 , filla de Genaro e Matilde. Fillos do matrimonio serían: Xulia, 5/2/1897 , Carme, 4/5/1898 , e Antonio. A Xulia recórdase vivindo ao lado da fonte nunhas condicións bastante precarias. Logo estivera un tempo na que fora a escola vella, pero os últimos anos da súa vida pasaríaos na casa reitoral ao quedar esta baleira pola m...
Ler mais »

Dito 106 : Familias, casas e cousas (IV)

Imaxe
  Familias, casas e cousas (IV)    Nos Canastros A escaleira de pedra laxe, agora deserta, que se ve pegada á casa do tío Evaristo, fora noutro tempo un fervedoiro de homes e rapaces subindo e baixando para cortar o pelo na barbería do tío Eladio Petolo. Eladio era un dos tres fillos que tivera o matrimonio entre Manuel Estevez e Florinda Martinez de Terzas. Cando estalou a guerra atopábase na sega en Castela como moitos outros. Ao quedar en zona republicana tivera dificultades en atravesar a fronte para regresar a Terzas, aconsellado por seu irmán Serafín para que se marchara cando xa serían bastantes os familiares que quedaban combatendo. Aos dous días de chegar á casa recibe unha citación para presentarse en Celanova. Desde Celanova levárano a Santiago e de alí a unha cárcere no norte de África acusado de ser afín á República, cando el sempre había sido neutral. Cando queda en liberdade retorna ao seu pobo; pouco despois cásase e veñen a vivir a Santomé onde tamén ...
Ler mais »

Dito 112 : Familias, casas e cousas (VIII)

Imaxe
  Familias casas e cousas (VIII)    Cara ao Fondo do Lugar     Os trece chanzos que aparecen á esquerda da foto, conducían á que fora durante mais de trinta anos a escola pública de Santomé. Por alí pasarían mestres como Xosé Febrero, Antonio Reza de Tallón,   Del Caño de Cartelle, Francisco de Celanova, Aurora da Arnoia, Nabor de Xestosa ou Bautista da Cruz. Algúns destes nin sequera terían o título de mestre pero daquelas bastaba con que tiveran uns coñecementos básicos así como algo de experiencia á hora de ensinar. Aínda que esa casa é recordada como a escola vella , a realidade sería que, antes de ser utilizada como tal, pertencera e fora vivenda   dalgún membro da familia Febrero.     O apelido Febrero levaríao mais dunha familia de Santomé pero a mais numerosa, tamén a mais soada, sería a que fora propietaria desa e doutras casas dispersadas pola mesma zona. Para saber un pouco mais desta parentela empezarase falando do...
Ler mais »

Dito 87 : O que se sabe e o que se supón que poido pasar

Imaxe
  Antonio Villar Febrero O que se sabe e o que se supón que poido pasar Se sabe que se chamaba Antonio, que o alcumaban (Caraveleira) e que nacera no fondo do Lugar, na casa onde hoxe vive Virxinia coa súa familia, un primeiro de ano de 1912; alí crecería e asistiría á escola do Cruceiro salvo nos días que tivera que axudarlle a seus pais a traballar as terras ou en ir pro monte co gando; logo faríase mozo, iría ás mozas e acabaría casando e tendo familia, se non fora porque algúns moi lonxe de alí e sen sequera coñecelo de nada, decidiran privalo da súa vida cando solo contaba 29 anos. Se sabe que o campo de concentración alemán de Mauthausen non estaba en Alemaña, que estaba en Austria, situado ao lado dunha canteira de pedra onde obrigarían a traballar aos alí recluídos baixando e subindo as 186 empinadas escaleiras cargados con bloques de granito, pedras que outros xa se encargaran antes de ir rompendo dos penedos da canteira, e todo iso a base do seu propio esforzo físico mo...
Ler mais »

Dito 116 : Familias, casas e cousas (XII)

Imaxe
  Familias casas e cousas (XII)    Do Souto ás Airas Antes de facer a estrada de Santomé a Xestosa, chamábase tamén Souto a todo o terreo de viñas e hortas que chegaban hasta o Olivar ou o Arroio. As familias que habitaban a zona, así como as súas vivendas, irían desaparecendo case sen darse conta e por variados motivos pero, para os que nacemos a mediados do século pasado e xogamos de rapaces por aquelas corredoiras, o Souto segue vivo, aínda que só sexa nos recordos. Familias como a de Pichón, con Erundina de Santomé e Antonio de Ramiras e seus fillos: Carme e Pepe; do Durma que, a pesar de Fidelina ser do Carballal e Darío da Bouza, decidiran asentar a súa vivenda en Santomé; da tía Fidelina e tío Eliseo cos seus seis fillos, dos que xa se falaba no capítulo (V), serían só algunhas das que xa fai tempo que se foron e con elas tamén as súas casas, aínda que algunha se siga conservando a día de hoxe. Entre a casa do Durma e a da familia da tía Isabel, había unha ...
Ler mais »