Dito 57 : Oliñas veñen e van
Oliñas veñen e van ...
A Bouza, Santomé, Ramiras. Tres
pobos, tres olas. Parecidas pero diferentes, poda que porque foron feitas con
mans diferentes, en sitios distintos ou cocidas en fornos diversos. Con todo,
as tres olas terían moito en común. No museo provincial de Ourense consta que
as tres son olas de Santo Tomé de Cartelle.
Hai
outro museo no castelo de San Antón, na Coruña, onde se pode ver un boletín
sobre arqueoloxía e historia, que fai referencia a cerámica popular de Galicia.
Lendo ese boletín, podería quedar medio aclarado o enigma anterior. O autor do estudo sostén que a “industria”
cerámica da zona, comeza na Bouza, se traslada a Santomé e remata, arredor de 1940,
en Ramiras.
Aínda
que non se saben as fechas do comezo, si se pode supoñer que sería, como
mínimo, a principios do século XIX. Nunha das tres olas do museo aparece o ano
de fabricación de 1889. Outra cousa que da a entender o escrito e que, aínda que
puideron haber sido feitas en pobos distintos e por persoas diferentes, primaba
a súa forma, o tipo de barro usado e a capacidade, (16,5 L.). Incluso existe a
posibilidade de que a alfarería iniciada nun lugar concreto, se fose estendendo
a pobos limítrofes por parentescos adquiridos.
Tamén
serían tres os sitios desde onde se extraia o barro, que sería transportado en
carros de bois. Empréganse dúas clases distintas, unha chamada barro branco ou magro que procedía dos Pereiros e Reigoso; e outra, dunha calidade
mais plástica ca primeira, que se chama barro
gordo ou de liga que se ía a
buscar ao Val da Rabeda, entre O Cumial e Taboadela.
A
preparación pasaba por varias fases, desde machúcalo nunha pedra plana (pedra de pitar o barro) con unha barra
de ferro redonda (fouce do barro). A
proporción era de unha parte de magro
por unha e media de liga. A mestura e
o amasado facíase a man hasta lograr unha pasta homoxénea. Alcanzado ese punto
preparábanse uns bolos pequenos para ir ao torno.
Na técnica
de elaboración non habería moita diferencia de un sitio a outro pero, o que
caracterizaba a de Santomé era basicamente o color, que sería negro e, o tamaño
ou capacidade, (16 litros e medio); isto sería moi importante porque este tipo
de olas estaban moi demandadas para a medida do viño na comarca do Ribeiro que,
como se sabe, un moio de viño ten oito olas desa capacidade. As olas que non
daban a medida xusta rematadas, terían un prezo inferior e acabaríanse usando
para a auga.
Despois da elaboración viña o secado que, normalmente, se facía nunhas
táboas colocadas a sombra ou na cociña da casa. Unha vez secas pulíanse na
parte superior cun canto rodado (coio).
E xa como última técnica quedaría a cocción.
Aquí variaba algo segundo o tipo de forno; en Santomé eran cilíndricos, abertos
por arriba cunha grella formada por arcadas de pedra (ghateiros), que ían desde as paredes externas hasta un pilar de
pedra situado no medio. No fondo tiñan unha pequena abertura para atizar o lume
a base de uces, carqueixas ou rama de arbores. As dimensións aproximadas do
forno serían 3,5 m. de diámetro por 2, 5 de alto. Os fornos serían comunais e
poderíanos usar varios oleiros ao mesmo tempo.
A coción
tería duas fases: unha (esquentar),
manter o forno con unha temperatura suave e outra (cocer), atizar intensamente o lume hasta conseguir unha temperatura
elevada. Cando notaban que as pezas tiñan o color que a esperiencia lles
indicaba que eran os apropiados, cubrian a parte de arriba do forno con leña
verde, casca de piñeiro e brasas con borrallla. Logo, tapaban a boca e deixábano
así hasta que se enfriara.
Aparte das olas
grandes, facianse as medias olas, que terían 8,25 L. e unhas xarras, tamén
negras, pulidas por fora, sen bico e con unha asa vertical.
A venta, ambulante, consistía
basicamente en levalas as feiras, envolvían hasta doce olas nunha rede de
cordas e levávanas o lombo ou, no caso das mulleres, en cestas a cabeza. As
feiras mais frecuentadas serían: Cartelle, Ribadavia, Quintela de Leirado, Gomesende,
Leiro, Lamas de Outeiro ou Sabucedo.
Según manteñen algunhas fontes, todas as
faenas propias do oficio eran feitas polas mulleres, desde a extracción do
barro hasta a venta nas feiras. Os homes solo axudaban na cocción ou de
carreteiros. Tamén serían as mulleres as que propagarían o oficio nunha área
mais ou menos ampla xa que, por tradición familiar, pasaría de nais a fillas,
pois estas aprendían desde pequenas.
O museo etnoloxico
de Ribadavia expón nunha das súas vitrinas unha ola de caracteristicas algo
diferentes as do museo de Ourense. O color non e negro, mais ben marrón oscuro
e vidriada no exterior. Sostén que pertence a tipoloxía de cerámica
Santomé-Ramiras e intenta explicar que a razón do traslado da explotación de un
pobo o outro, puido ser debida ao cambio
de algún artesán que mudou de zona.
No que respecta aos que traballaban nese
oficio, veñen a dicir que, en Santomé eran os homes, mentras que en Ramiras
serían as mulleres. A razón que dan para explicar o cambio e, que a principios
do seculo XX emigran centos de homes para Cuba Arxentina ou Venezuela, o que fai que teñan
que ser as mulleres as encargadas de coller o relevo.
Puido ser así ou de calquera
outra maneira, pero na Galicia rural que moitos recordamos, non sería ningunha
novidade ver a muller facer calquera traballo que facía o home, e de feito
demostraríao todos os días.
O nome
de Taller, lugar onde está agora o lavadoiro, podía vir desa época e referirse
a un taller de alfarería, difícil de saber, pero si se sabe que desde esa zona
hasta preto da Moradella, pasando polo Souto, aparecían, aínda aparecerán hoxe
moitos restos de cerámica, así como terra negra, cando se andaba cavando nas
viñas. De todos modos, parecía ser que non existían talleres como tales, cada
artesán adoitaba traballar na súa casa.
A
importancia que puido haber tido a olería tradicional desta zona en Ourense,
poderíase apreciar tanto e cando foi capaz de contar cun espazo entre outras
que aínda se manteñen activas a fecha de hoxe, e aparecer así nos boletíns de
varios museos de Galicia: Niñodaguia
(Xunqueira de Espadañedo), Loñoá das Olas (Pereiro de Aguiar), Rubiá (Rubiá),
Tioira (Maceda), O Seixo (Viana do bolo), Lovios (Lovios) e Santo Tomé das Olas
(Cartelle).
Sempre quedarán moitas dubidas de todo isto que aquí se comenta xa que,
os que o viviron xa non están para contalo. Desde mais de cen anos que nos
separan, quereríamos ser capaces de entender aqueles tempos tan difíciles, e
sempre nos quedaríamos curtos.
Por iso, o agradecemento que se quere
manifestar desde aquí aos que nos precederon, quérese facer, non tanto como
descendentes, senón como veciños dun Pobo que, sen El propoñelo, resultou ser o
gran beneficiado adquirindo fama, popularidade e mais que nada, o xentilicio ou
topónimo das Olas, Santomé das
Olas.
Texto por Luis de Olimpia
Moradelha editora
.jpg)
