Dito 60 : O mestre da Cruz
O mestre
da Cruz
Moito
antes da escola do Taller, aberta pouco despois da guerra, estivera funcionando
en Santomé, dende principios de século a escola do Cruceiro, situada esta na primeira
casa a esquerda baixando cara o Fondo do Lugar.
Mestres que se recordan nesta escola, pode que
non por este orde: Antonio Feberero, natural de Santomé, pai de Senén e da tía
Concha do Caravel ; Antonio Reza de Tallón; unha mestra da familia Del Caño de
Cartelle; Francisco de Celanova, este sen título de mestre, viviu na casa de
Herminda, nai de Concepción, a que agora e de Virxinia; Aurora da Arnoia que, mentres estivo no pobo, viviría na casa da Tía Isaura;
Bautista de Santomé e Nabor de Xestosa.
De
todos os nomeados, do único que hai información fiable e de Bautista, por poder
contar coa axuda dos seus fillos Eladio e Julita, aínda hoxe con moita memoria
para recordar feitos e vivencias acontecidas a seu pai.
Lino
García, mestre de profesión, e súa muller Xosefa Araujo (a tía Pepa), tiveran
cinco fillos: María, Bautista, Elvira, Julian e Alfredo. Lino estivera de
mestre en Seixadas. Na mesma escola sorprenderíao un día a morte provocada por
un cólico de apendicite aguda a idade de 40 anos.
Bautista García Araujo nace en Santomé en 1903. Despois da escola primaria vaise a estudar maxisterio a Ourense. Cando acaba presentase e aproba unha oposición para unha praza de mestre.
O
primeiro pobo que lle toca para dar clase e Nigueiroá de Bande e logo, Nigueiroá
de Xinzo. Na Limia está dous ou tres anos, ao final consegue unha praza na
escola do Cruceiro de Santomé. Alí está dando clases ás rapazas e rapaces en
idade escolar durante o día e ensinando aos mozos que quixeran acudir pola noite,
isto último faríao sen ánimo de lucro. Tamén alí sorprenderíao o estalido da
guerra, que faría cambiar substancialmente o resto da súa vida.
O 18
de xullo de 1936 era sábado e Bautista, acompañado de máis xente do pobo, fora
a Ourense andando, daquelas non había coche. Ao ver o movemento de revolución
polas rúas da cidade e escoitar os comentarios de que Galicia podería quedar en
zona dos golpistas, así como aos rumores
de persecución que se podían ver sometidos os que estaban a favor da República,
a Bautista recoméndanlle que teña coidado e que, polo momento, non debería
retornar a casa.
Nas
eleccións de Febreiro dese mesmo ano, Bautista había votado á Fronte Popular
ademais, tamén recentemente, puxérano á cabeza dun sindicato que se creara para
favorecer aos que ían as segas a Castela. Solo por estes dous “motivos”, que hoxe poderían pasar
desapercibidos, serían perseguidos, encarcerados e fusilados centos de mestres
da República.
O
primeiro refuxio e na casa dunha familia dos Bandes da Bouza. Estes, aínda que
eran de dereitas, acólleno por amizade. Alí non botaría moito tempo, entre
outras cousas, porque ao ser moitos de familia, había algo de medo a que fora
descuberto.
O seguinte
paradoiro sería na casa da tía Cristalina, nai de Xosé e Herminio, que vivía
xusto en fronte da dos pais de Bautista e, que anos mais tarde acabarían
comprando unha parte Olimpia e Remixio.
Durante este tempo xa andaban detrás del un grupo de xente armada e
vestida cos correaxes da Falanxe. Algúns eran de Terzas pero estes, informaban
e encargábanlle os traballos sucios os de mais lonxe, mentres eles íanos a
facer a súa zona. Os que adoitaban vir a Santomé ou Terzas eran de Castrelo.
Manuel Petolo de Terzas, estaba casado con
Florinda de Seixadas e tiveran tres fillos, Eladio, Concha e Serafín. Concha e
Bautista casáranse en 1926 e quedáranse a vivir en Terzas compartindo a casa
cos pais de Concha, alí tamén chegarían a nacer Eladio e Julita. Máis tarde,
Concha cos seus fillos, irían acompañando a Bautista polos distintos destinos
que lle fora tocando dar escola hasta que, a principio dos anos cincuenta,
acabaríanse mudando a súa nova casa da Cruz.
Os
que andaban a procura de Bautista, “visitaban” e interrogaban a miúdo ás dúas
familias. Un día que chegaran a Terzas e non había ninguén na casa do Petolo,
forzaran a porta levándolle os cartos, 30 pesos, dun becerro que acababan de
vender, ademais dun traxe, garabata, calcetíns e zapatos de Serafín.
Outro
día quedaran con Concha no Tourabelo, nun dos moitos rexistros os que fora
sometida, para saber onde podía estar agochado seu home. Para esta cita
chamarían ao Meleiro de Meizo, que tamén era fascista e había sido mozo de
Concha. Cando este se reúne co grupo pregúntalle porque o citan a esas horas.
<<¿Ti non fuches mozo de Concha?
Fun, e non me quixo, ¿pero iso que ten que
ver?
E que quedamos con ela aquí e pensamos violala,
por si queres participar
Ela non será tan parva para vir aquí sola
pero, en caso de que viñera, o primeiro que lle poña a man encima, aquí está a
escopeta, eu acabarei na cárcere pero algún vai a parar ao cemiterio>>
A
finais do mes de agosto do mesmo ano do 1936, emitiuse unha orden do novo
goberno, advertindo a todos os mestres que interromperan as clases polo inicio
da guerra, que tiñan que presentarse o primeiro de setembro as súas respectivas
escolas, senón que perderían os seus dereitos de mestre. Bautista queríase presentar,
pero tiña medo de que o detiveran.
Había un home en Santa Cataliña chamado Xosé e
alcumado (o rico), que tiña amizade cos sogros de Bautista; este non era
fascista, pero si moi amigo do “xefe” dos fascistas do concello de Cartelle, que
era de Santa Baia. Para ir a falar con il, aparte de Manuel e Florinda, tamén
os acompañaría seu irmán Serafín, pero o encargado de falar sería “o rico”:
<<Mira, estes amigos teñen este
familiar mestre e queríase presentar para non perder os dereitos, ¿Qué consello
ou solución nos podes dar?
O meu consello é que non se presente porque,
¿alí, o lado da escola, non hai un Cruceiro?
Pois si,
claro que hai
Pois aí teñen pensado matalo os que andan
detrás del. Mirade, a escola perderaa unha temporada, pero a vida será para
sempre>>
Chamábanlle María da Cruz porque tiña a casa nunha encrucillada no medio
do pobo do Carballal. Quedara viúva e vivía co seu único fillo, Manolo, que andaba
entre os 17 ou 18 anos. Manolo, aínda que non eran amigos, coñecía e apreciaba
a Bautista. Cando soubo de que os fascistas o buscaban para matalo, propúxolle
a nai escondelo na súa casa, xa que tiñan sitio dabondo. Á nai non lle pareceu
mal e díxolle que fora falar coa tía Florinda de Terzas haber que lle parecía.
Coñecíanse todos porque Florinda, irmá de
Manuel e Serafín Monea, era de Seixadas e, as terras de Terzas e o Carballal
xúntanse dun lado e outro do regueiro do Ribeiro. Cando Manolo lle propón aos
sogros de Bautista o favor desinteresado de acollelo na súa casa, estes non teñen
máis que agradecemento para esa familia e aceptan de boa gana.
Entre
todos conveñen nunha noite o traslado. A casa xa sabían onde estaba, pero
Manolo dixéralle que ía quedar unha candelexa de gas acesa na banceira do
corredor e a porta achegada. Para mudarse desde a casa da tía Cristalina en
Santomé, a Bautista acompáñao seu irmán Alfredo, van armados, pero non teñen
ningún tipo de tropezo, Alfredo regresa á súa casa e Bautista quedaría na de
María da Cruz que tamén sería a súa guarida
nos vindeiros tres anos.
Durante o día vivirá no faiado e pola noite durmiría na habitación con
Manolo. Tamén se prestarían, para ser enlaces,
dous irmáns solteiros e veciños do pobo. A información e novas que podía haber,
pasábana cando andaban a traballar nas diferentes fincas do Ribeiro. Tamén
serían os encargados de arranxar os poucos encontros que puido haber con
Florinda, os rapaces nunca chegarían a ver ao seu pai neses anos.
Pouco
despois de acabada a guerra, a Bautista comunícanlle a resolución dunha
sentencia absolutoria, feito que lle da unha certa liberdade, pero nunca o
dereito a poñer escola. Nesa mesma sentencia tamén lle esixen que ten que estar
uns meses a mais de 40 km. do límite da provincia de Ourense. Esta condición
nunca chegaría a cumprila, asesorado e con apoio de amizades. Neses meses vive,
aínda medio agochado, en Terzas cos seus sogros.
A
partir de aquí, Bautista volve a facer vida “normalizada”, pero está máis de quince anos sen poder exercer de
mestre. Sería no ano 1955 cando consegue de novo ese dereito. Nove meses en
Vilar de Vacas, logo cinco anos en Piño, aldea de Lugo preto de Monforte e, ao
final Sande, onde acaba xubilándose antes do tempo requirido, por problemas de
saúde. Morre con 79 anos en xullo de 1982. A tía Concha morrería dous anos mais
tarde aos 80.
Si é
certo que todos levamos unha cruz ás costas, o destino de Bautista estaría marcado pola cruz. Na Cruz decidira
facer a casa que acabaría pertencendo á súa familia. No faiado da de María da
Cruz malviviría tres longos anos, e grazas.
Pero o peor sería a cruzada: a que tiveran contra el unha manada de ignorantes, sádicos e necios, repletos de odio sen saber
porque. A que tamén chegarían a ter unha parte dos seus veciños, crendo
mentiras, mil veces repetidas, como que o tiñan visto polos outeiros, ou escondido entre o millo. A que sufriu a súa
muller, soportando acosos, humillacións e vexamentos, ou os seus fillos, cando
outros rapaces da súa mesma idade lle cuspían ao pasar.
A
hora de levar a cabo as represións, non serían solo os verdugos os responsables. Aqueles eran grupos de falanxistas
armados e matóns, que despois alardearían no pobo das súas fazañas para
amedrentar aos veciños. Unha boa parte da responsabilidade, corresponderíalle a
igrexa católica, cos seus curas elaborando listas negras e participando cando
había fusilamentos.
Bautista foi un mestre da República, que nas eleccións de 1936 había
votado á Fronte Popular, ese sería o seu “delito”,
non había nada máis. Os que o perseguiron e lle fixeron parte da súa vida
imposible, a el e a súa familia, tiñan moi claro o que querían: facelo
desaparecer como fose.
Había que quitar do medio ao mensaxeiro.
Había que matar a
intelixencia.
"Non hai peor exilio que aquel que se padece
no seu propio país."
Castelao
Texto e fotos por Luis de Olimpia
Moradelha editora
.jpg)
