Dito 93 : O catastro de Ensenada
Si
alguén estivese interesado en saber algo mais da orixe e a historia do seu
pobo, nada mellor que percorrer a documentación escrita a mediados do século
XVIII, e que agora se pode atopar dixitalizada na paxina pares do ministerio de cultura, sobre o catastro de Ensenada. Ben e verdade que son imaxes fotografadas do
texto orixinal e a veces custa bastante entender o que poñen, pero aínda así
merece a pena visitala, non solo pola ampla información que contén senón tamén
polos detalles curiosos con que serían tratados algúns dos temas.
Por esas
datas Galicia dependía da Coroa de
Castela que estaría gobernada polo seu rei Fernando VI e que contaba como secretario de Facenda, Marina e
Indias ao Marqués de Ensenada;
personaxe que chegaría a facerse famoso pola substitución dos tributos que se
viñan aplicando tradicionalmente a cambio dun imposto único, o catastro, que gravaría en proporción á
capacidade económica de cada contribuínte.
Para
levar a cabo semellante cometido houbera que facer unha minuciosa investigación
de mais de 15.000 lugares cos seus habitantes, propiedades, casas, gandos,
oficios, rendas incluso censos e características xeográficas de cada poboación.
O
quince de agosto de 1.752 celebrábase en Cartelle unha audiencia ante o
subdelegado Ignacio López Sotomaior, o cura da freguesía de Cartelle Francisco
Álvarez, este por ausencia do xuíz ordinario da xurisdición Xosé Perez; Silvestre
Mestre e Diego Pérez como peritos nomeados pola xustiza, así como Manoel
Martinez de Castro e Bartolomé Feberero, peritos representando á Coroa. Todos xurarían
e prometerían responder ao interrogatorio de corenta preguntas ás que ían a ser
sometidos.
Á primeira pregunta dixeran que: «esta
freguesía, igual que a xurisdición, chámase Santa María de Cartelle, que está
composta polos lugares de: Cartelle, Pereda, Armada, Santomé e Teixugueira e
que pertence ao Señorío e á Encomenda de Quiroga».
A terceira pregunta fai alusión á
superficie, en leguas, e á demarcación da xurisdición, situando os
límites por marcos de pedra onde se nomea o marco da Salgueira
que delimita a xurisdición de Castrelo. Este marco aínda se pode ver
hoxe no Marco, que foi o nome que lle quedou a esa zona dende que foi posto aí, e que se atopa ao
lado da estrada que vai de Santomé á Bouza.
Na cuarta pregunta fálase do tipo de terras
que ten a xurisdición. Afírmase que hai terras de regadío de primeira calidade
que producen sen interrupción dúas colleitas no ano, a primeira de millo ou
liño e a segunda de ferraña ou nabos. Seguen despois falando doutras terras de secano
de menos calidade, aínda que producen todos os anos centeo, trigo e paínzo;
hortas que dan verzas, cebolas, fabas e cabazos e prados que dan herba de
gadaña. Tamén montes baixos que dan estrume para abono, soutos de castiñeiros
que dan castañas e finalmente uva de cepa redonda ou parra de cepa alta.
Para
poder entender un pouco como estaban gobernados os territorios na Galicia rural
desa época, hai que pensar que o poder estaba repartido entre: a nobreza, a
igrexa e a monarquía. A designación de cargos xurisdicionais correspondíalle
basicamente á nobreza e á igrexa. O poder fiscal estaba nas mans da igrexa, da
Coroa, e en menor medida, da nobreza. A igrexa ademais sería a que dispoñía de
mais capacidade de control da poboación, tanto no ámbito da vida privada como
en boa parte das relacións sociais, xa que contaría cunha rede moi forte e ben organizada de curas.
Os
pobos do concello de Cartelle actual que non aparecen na relación da xurisdición
daquela data, estarían repartidos en outras xurisdicións ou freguesías: Castelo
de Sande, xurisdición con tres freguesías e quince lugares; Sabucedo de Montes,
freguesía con tres lugares; Espiñoso, freguesía con catro lugares e Castrelo de
Miño, xurisdición que incluía os pobos de Terzas, Baldaríz, Pereiros, Bouza e
San Pedro, aínda que estes pertencerían, como freguesía, a Santa María de
Cartelle.
Na
pregunta dezaseis aparece unha lista de xente de Santomé que ten que pagar os diezmos (10% do valor) en ferrados de millo, castañas e tamén fanegas
de centeo. Para completar, a veces, fano con moedas (reais, reais de vellón ou marabedís). Eses diezmos sempre irían
parar a igrexa a través dun prior do mosteiro ou á Coroa a través dos seus
recadadores.
Na
dezasete fálase do imposto aos muíños de auga, aos fornos e unha telleira.
Muíños aparecen oito: tres de veciños de Cartelle no arroio da Boullosa, un de
Pereda, tres de San Pedro e un de Terzas, este no arroio de Porros a nome de
Fernando Armada. O imposto pagaríase en fanegas
de millo, seis ou catro ao ano, dependendo de si tiñan dúas ou unha pedra.
Un tal Juan Mourille veciño de San Pedro, ademais dun muiño na Boullosa tamén
tiña un forno de tella preto de Raigoso. Aínda non fai moitos anos, se recorda
ir con carros de vacas desde Santomé buscar tella a esa telleira.
Nesa mesma pregunta tamén se fala de tres
fornos de olas que hai en Santomé aos que lles aplican a mesma categoría que o
de tella pero non aparecen a nome de ninguén, se supón que eran comúns e serían
utilizados por varios dos artesáns oleiros do lugar. A eses catorce artesáns
regúlanlle cento cincuenta reais ao ano
polo seu oficio.
En oficios aparecen dous irmáns de Santomé
como (tablajeros), que era así como
lle chamaban aos carniceiros, Juan e Pedro López aos que lle regulan pagar
oitenta reais ao ano para cada un, e
a Juan Gago, zapateiro tamén de Santomé tres reais por cada día que traballe polo oficio. Tamén aparecen varios
nomes de xornaleiros que os gravarían con tres reais por cada día de xornal.
Medidas de gran:
Fanega
ou anega: cinco tegas ou ferrados; cada ferrado de trigo ou centeo equivalía a
(10,50 kg.), porque se lle pasaba un rebolo
para que quedase rasa, si era de millo, fabas ou castañas eran (15 kg.) xa que
ía sempre acugulado ao máximo. Cada tega ou ferrado tiña seis cuartos/as
e cada cuarto/a catro copelos.
Medidas de viño: moio; cada moio oito olas, cada ola oito azumbres e cada azumbre catro cuartillos, o cuartillo
viña a ser medio litro.
A fanega
e o ferrado tamén se usaba para medir
a terra, e calculábase pola superficie que se podía cubrir na sementeira; así,
con un ferrado de trigo ou centeo,
poderíanse sementar arredor de 640 m/2, (trinta
copelos) e cunha fanega cinco veces mais.
Como descendentes que
somos daquelas mulleres e homes, aínda que nos separen preto de trescentos anos
na historia, queríamos reconocerlle á Coroa o feito de deixar que continuase a
sair o sol por Castela; a igrexa con toda a súa curia, polas súas bendicións en
forma de choiva bendita que benvidas serían para as colleitas e tamén a todos
os nobres, dende o primeiro marqués hasta o último cacique, por deixar que os
nosos ancestros poideran sentarse de vez en cando a descansar e respirar o aire
sano, sen ter que pagarlle nada por todo iso, todo un detalle pola súa parte.
Calquera tempo
pasado non foi mellor
Do futuro tampouco se
podería esperar demasiado
Desfrutade do
presente
«Carpe
díem».
.jpg)
