Dito 101 : Santomé no tempo

 


Santomé no tempo (século XVII)

O primeiro bautizo que aparece no primeiro libro de rexistro da parroquia de Cartelle (xaneiro de 1683), pertence a un neno de Tercias, (era así como lle chamaban a Terzas por aquelas datas). Ao recen nacido puxéranlle de nome Domingos, era fillo de Domingos Martinez e María Feixó, os padriños foran Álvaro e María Alvarez de Baldaríz. Nese primeiro tomo que se atopa no Arquivo Histórico Diocesano de Ourense aparecen rexistros dende xaneiro de 1683 a xuño de 1719

O segundo e terceiro da lista foran bautizados no mesmo día: domingo, dous de maio de 1683. Aos nenos puxéranlle aos dos o mesmo nome: Diego, e tamén serían mesmos os padriños: Diego López e Lucía Villar de Santomé. Os pais de un eran Andrés Pérez e Juana Hermida, os do outro chamábanse Miguel Pérez e María Villar, todos de Baldaríz. Esa mesma parella de padriños aparecería varias veces mais apadriñando a nenos de Baldaríz, Terzas e Santomé. Cando isto ocorría, adoitaban poñerlle ao bautizado, Diego, si era home e Lucía, si fose muller. Este feito non resultaría nada estraño e seguiríase facendo ao longo dos anos vindeiros, xa o di o refrán: o que ten bos padriños bautízase e, pola razón que fose, estes non debían ser dos malos.

O primeiro bautizado de Santomé, (quince de agosto de 1683), chamábase Lorenzo; era fillo de Baltasar Martínez e María López; os padriños foran Miguel Pérez e Eufemia Estévez, todos de Santomé.

Uns anos antes acabárase de construír a igrexa de Cartelle, a de Santomé aínda tardaría máis de dous centos anos en facerse. Durante ese tempo os bautizos, vodas e enterros da xente de Santomé e Terzas serían oficiados en Cartelle, se supón que os que morrían tamén serían enterrados nese mesmo cemiterio.

A primeira mención de Cartelle aparece na Idade Media, concretamente en 1141, cando o castelo de Sande fora doado ao Mosteiro de Celanova. As freguesías ou parroquias que compoñen o concello de hoxe estaban divididas entre o poder feudal e o da igrexa. Baixo os primeiros estaban os coutos de Couxil e Couxiliño, rexidos polo conde de Troncoso, e a xurisdición de Espiñoso polo conde de Monterrei. Xa na Idade Moderna, Cartelle converteríase nun arciprestado coas doce parroquias aínda existentes:

   Anfeoz (Santa Baia). Igrexa barroca, 1782

   Cartelle (Santa María). Igrexa barroca, finais do século XVII
   Couxil (Santa María). Igrexa barroca, XVIII
   Espiñoso (San Miguel), Igrexa barroca, 1749
   As Maravillas (Nosa Señora). Igrexa barroca, 1824
   Mundil (Santa María). Igrexa barroca, XVIII, XIX
   Penela (Santiago). Igrexa barroca, finais XVII
   Sabucedo de Montes (San Pedro). Igrexa neogótico, 1918, 1924
   Sande (San Salvador). Igrexa barroca, restos de románico, XVIII
   Santomé (Santo Tomás). Igrexa neogótico, 1904
   Seixadas (San Xoán). Igrexa barroca, 1774
   Vilar de Vacas (Santa María). Igrexa barroca, 1781, 1785
   Aparte das igrexas, existiran e aínda existen capelas en varios pobos:
   A Seara, (San Roque e San Vitorio)
   Armada, (San Roque)
   Baldaríz, (San Lourenzo) 
   Montián, (San Xoán)
   Nogueiró, (San Xosé)  
   Lamagrande, (Asunción)
   O Santo, Vilar de Vacas, (San Bartolomé), en ruínas
   Parbón, (Aflixidos) 
   Pereda, (Santiago)
   Pereiros, (Perpetuo Socorro)
   San Martiño, (San Martiño)
   San Pedro, (San Pedro)
   Soutelo, (San Ramón)
   Teixugueiras, (Santa Lucía)
   Ulfe, (San Pedro)
 
En Santomé tamén houbera unha capela onde está agora a fonte do Cruceiro, desta quedaríalle solo o nome ao lugar, (A Capilla. Se supón que acabaría desaparecendo coa construción da igrexa rematada en 1904.
 
A maior parte do espazo deste primeiro tomo está dedicado a bautizos e solo unha pequena parte a vodas. Neses rexistros máis que de vodas fálase de monitorias ou amoestacións. Estas viñan a ser unhas “advertencias” anunciadas, ben en tres misas de domingo consecutivas, ou ben expostas en taboleiros das parroquias onde residían os noivos, durante tres semanas, nas que se detallarían os nomes, parentescos e lugares onde habitaban os conxugues, por si alguén coñecese algún motivo que puidera impedir o matrimonio.


 «A tres de noviembre año de mil setecientos y siete, yo Bartolomé Rodriguez vicario de Santa María de Cartelle, después de haber leido y publicado las amonestaciones en tres domingos seguidos en el ofertorio de la misa maior que dije al pueblo, en que Pedro de Sousa viúdo de María García, hijo legitimo de Alonso de Sousa y de Constanza de Mendez difuntos do Carballal, y María López soltera, hija de Matheo López y de su mujer Eufemia Pascual vecinos de Santomé, y por no aver resultado impedimento que impída ni dirima el santo sacramento del matrimonio que an contraído en mi presencia, y de los testigos que lo fueron Francisco Gonzales y Caetano Pérez, y lo firmo Bartolomé Rodriguez».

Resultaría difícil falar do pasado de Santomé sen contar con Cartelle e a influencia que sempre tivera a relixión naqueles pobos e naquela xente. Cara Cartelle, chamárase Xurisdición,  Concello, Freguesía ou Parroquia, con feira ou sen ela, sempre habería algunha necesidade de acudir, así se acabou facendo máis vida nesa dirección que na do resto dos pobos do arredor. A “necesidade” da igrexa viñera dada polas normas relixiosas obrigatorias de bautizos, vodas e enterros que, cedo ou tarde, acabarían afectando a todas as familias do lugar.

Segundo as normas vixentes das parroquias de Cartelle e Santomé para consultar os libros, non se poderían ver rexistros dos últimos cen anos. O que quere dicir que seguiremos dependendo de Eladio da Cruz e, o probe, leva varios días loitando por seguir vivindo nunha cama de hospital.

Sensacións: sala de arquivo deserta e fría, abrir pola primeira páxina un tomo de grandes dimensións que alguén acaba de deixar encima dunha mesa. Dúbidas de estar invadindo algo íntimo, gardado aí dende fai máis de trescentos cincuenta anos. Asentos de bautizos cos nomes dos nenos, dos pais e padriños, que existiron porque están escritos aí. Que houberan existido igual de non estalo, pero entón non se sabería, e agora sábese. Ánimo entón de seguir mirando, porque a Eles seguro que non lles houbera desgustado darse a coñecer despois de tanto tempo.

Ledicia cada vez que aparece o nome de Santomé nalgunha das actas, saber que nese libro existen rexistros de sete pobos máis. Dificultade para descifrar os textos, cunha fermosa letra pero tamén complicada caligrafía.  Empezar tomando notas en papel e lapis, vedado bolígrafo. Ao ver que así apenas se avanza, acabar fotografando as páxinas que mais interesan para descifralas con calma mais tarde. Aínda así, catro horas que se pasan sen decatarse, o mesmo que o frío. Saír de alí con moitas dúbidas pero cunha certeza: volver outro día.


Texto por Luis de Olimpia




Moradelha editora





Publicacións populares deste blog

Dito 122 : De Ensenada aos nosos días

Imaxe
  Rapazallada polos anos 60 A táboa que aparece na cabeceira do escrito, fai referencia ao seguimento dunha familia que existiu en Santomé desde fai xa mais de tres centos anos e, na que algúns dos seus descendentes aínda se poderían identificar a día de hoxe. Podíase haber elixido outra calquera das mais de cincuenta que vivían por eses tempos no lugar pero si se escolleu esta sería, entre outras cousas, porque resultou ser a menos difícil á hora de rebuscar o parentesco dos seus descendentes debido a que o seu primeiro apelido, (Estevez), sobrevive no tempo grazas a que sempre se iría sucedendo nalgún dos herdeiros do xénero masculino. O interese que puidera ter esta publicación para a maioría da xente podería ser moi pouco. Mentres que sería sempre un dos retos que me propuxera desde que fora consciente da existencia do Catastro de Ensenada, (ano 1.752), realizado na Xurisdición de Cartelle, onde por suposto, se incluía o lugar de Santomé. Nalgunha publicación anterior deste b...
Ler mais »

Dito 113 : Familias, casas e cousas (IX)

Imaxe
  Familias, casas e cousas (IX)       No Fondo do Lugar     A casa grande do Fondo do Lugar era a do Sancristán, polo seu tamaño, co seu patio pechado, con bodega, forno para facer pan, pozo de auga e cortes do gando; pero tamén polo concorrida debido ao seu número de descendentes, de xornaleiros, incluso algún criado, que lles axudarían a traballar o seu considerable capital. Xosé Martinez Dieguez, 31/10/1892 (o Sancristán) debía de ter pouco mais de doce anos cando inauguraron a igrexa de Santomé e, aínda así, poido ser o primeiro en encargarse das cousas da sancristía, da limpeza, e tamén en axudar ao cura no altar á hora da misa. Os seus pais foron Adrián Martinez e Xoana Dieguez, dos que se sabe que tiveron dous fillos mais: Xosefina, 7/9/1891 e Xulio, 10/5/1897 , aínda que estes dous morrerían ao pouco de nacer. Aparte do oficio de Sancristán, Xosé era carpinteiro, profesión que tamén acabarían herdando mais dun dos seus fillos. ...
Ler mais »

Dito 118 : Familias, casas e cousas (XIV)

Imaxe
  Familias casas e cousas (XIV)    …E no Mesón Mesón, segundo a RAE: Hospedaxe pública onde por diñeiro dábase albergue a viaxeiros, cabalerías e carruaxes . Con esta lóxica e tamén algunha imaxinación, o lugar de Santomé chamado desta maneira puido acoller, tempos atrás, un establecemento dedicado a algúns destes servizos tendo en conta a súa situación estratéxica. Se sabe que a ruta mais curta para viaxeiros, xentes con oficios, ambulantes ou moinantes, partindo de Macendo, Sande ou Cartelle cara Ourense, serían os dous camiños que se xuntaban no Marco: o que pasaba entre Reigoso e Baldaríz e subía por Crava-Dentes hasta a Salgueira, e o que procedía do Palmeiro pasando polos Pereiros, que na Bouza se repartía en dous ramais: un cara os pobos da parroquia de Macendo e outro cara Santomé; este ademais sería o mais transitado polos seus veciños para ir e volver da Vila (Ribadavia). Para seguir cara Ourense ou tirar cara o Val Da Rabeda, entre Sabucedo e Loiro, onde ...
Ler mais »

Dito 121 : O mellor e único amigo do Tolo

Imaxe
  O mellor e único amigo do Tolo Piloto espertárase aquela noite cun forte cheiro a carne chamuscada. Ao principio non sabía de onde podía vir aquela peste nin cal sería a súa orixe. El atopábase, como todas as noites despois de cear, deitado aos pés do seu amo e arrimado á cociña de ferro que sempre se intentaría manter quente nos meses de inverno. Ao incorporarse e mirar cara o seu dono, decatouse de que este permanecía sentado no seu banco de sempre, pegado ao ferro da cociña e coa cabeza inclinada para aproveitar mellor a calor, pero había algo raro na súa posición que lle chamara a atención. A súa postura de costume era cruzar os brazos e apoialos no pasamáns de cobre descansando a cabeza neles e sempre algo separado do fogón. O que o can estaba a ver agora eran os brazos do home caídos, deixando así que a súa cabeza repousara cara abaixo no ferro quente da cociña provocando, desta maneira, que a súa carne se estivese queimando e, de aí aquel desagradable cheiro. Piloto vi...
Ler mais »

Dito 115 : Familias, casas e cousas (XI)

Imaxe
  Da Capilla ao Taller A capela que houbera en Santomé, puido estar onde está agora a fonte do Cruceiro. Non existen datos do tempo que estivo aí nin a ninguén que a recorde, polo que a mellor proba da súa existencia podería ser o nome que lle quedou ao lugar. As que si recordarían algo, si falaran, serían as pedras coas que se construíron algunhas das casas da zona, hasta non sería de estrañar que algunha desas pedras pertencera a propia capela. Nunha desas casas, fai xa tempo en ruínas, crese que viviu a familia Villar/Álvarez. Clemente Villar Dieguez, fillo de Tomás e Manuela, casou, 23/11/1896 , na igrexa de Cartelle con Emilia Álvarez Pérez, 15/2/1868 , filla de Genaro e Matilde. Fillos do matrimonio serían: Xulia, 5/2/1897 , Carme, 4/5/1898 , e Antonio. A Xulia recórdase vivindo ao lado da fonte nunhas condicións bastante precarias. Logo estivera un tempo na que fora a escola vella, pero os últimos anos da súa vida pasaríaos na casa reitoral ao quedar esta baleira pola m...
Ler mais »

Dito 106 : Familias, casas e cousas (IV)

Imaxe
  Familias, casas e cousas (IV)    Nos Canastros A escaleira de pedra laxe, agora deserta, que se ve pegada á casa do tío Evaristo, fora noutro tempo un fervedoiro de homes e rapaces subindo e baixando para cortar o pelo na barbería do tío Eladio Petolo. Eladio era un dos tres fillos que tivera o matrimonio entre Manuel Estevez e Florinda Martinez de Terzas. Cando estalou a guerra atopábase na sega en Castela como moitos outros. Ao quedar en zona republicana tivera dificultades en atravesar a fronte para regresar a Terzas, aconsellado por seu irmán Serafín para que se marchara cando xa serían bastantes os familiares que quedaban combatendo. Aos dous días de chegar á casa recibe unha citación para presentarse en Celanova. Desde Celanova levárano a Santiago e de alí a unha cárcere no norte de África acusado de ser afín á República, cando el sempre había sido neutral. Cando queda en liberdade retorna ao seu pobo; pouco despois cásase e veñen a vivir a Santomé onde tamén ...
Ler mais »

Dito 112 : Familias, casas e cousas (VIII)

Imaxe
  Familias casas e cousas (VIII)    Cara ao Fondo do Lugar     Os trece chanzos que aparecen á esquerda da foto, conducían á que fora durante mais de trinta anos a escola pública de Santomé. Por alí pasarían mestres como Xosé Febrero, Antonio Reza de Tallón,   Del Caño de Cartelle, Francisco de Celanova, Aurora da Arnoia, Nabor de Xestosa ou Bautista da Cruz. Algúns destes nin sequera terían o título de mestre pero daquelas bastaba con que tiveran uns coñecementos básicos así como algo de experiencia á hora de ensinar. Aínda que esa casa é recordada como a escola vella , a realidade sería que, antes de ser utilizada como tal, pertencera e fora vivenda   dalgún membro da familia Febrero.     O apelido Febrero levaríao mais dunha familia de Santomé pero a mais numerosa, tamén a mais soada, sería a que fora propietaria desa e doutras casas dispersadas pola mesma zona. Para saber un pouco mais desta parentela empezarase falando do...
Ler mais »

Dito 87 : O que se sabe e o que se supón que poido pasar

Imaxe
  Antonio Villar Febrero O que se sabe e o que se supón que poido pasar Se sabe que se chamaba Antonio, que o alcumaban (Caraveleira) e que nacera no fondo do Lugar, na casa onde hoxe vive Virxinia coa súa familia, un primeiro de ano de 1912; alí crecería e asistiría á escola do Cruceiro salvo nos días que tivera que axudarlle a seus pais a traballar as terras ou en ir pro monte co gando; logo faríase mozo, iría ás mozas e acabaría casando e tendo familia, se non fora porque algúns moi lonxe de alí e sen sequera coñecelo de nada, decidiran privalo da súa vida cando solo contaba 29 anos. Se sabe que o campo de concentración alemán de Mauthausen non estaba en Alemaña, que estaba en Austria, situado ao lado dunha canteira de pedra onde obrigarían a traballar aos alí recluídos baixando e subindo as 186 empinadas escaleiras cargados con bloques de granito, pedras que outros xa se encargaran antes de ir rompendo dos penedos da canteira, e todo iso a base do seu propio esforzo físico mo...
Ler mais »

Dito 116 : Familias, casas e cousas (XII)

Imaxe
  Familias casas e cousas (XII)    Do Souto ás Airas Antes de facer a estrada de Santomé a Xestosa, chamábase tamén Souto a todo o terreo de viñas e hortas que chegaban hasta o Olivar ou o Arroio. As familias que habitaban a zona, así como as súas vivendas, irían desaparecendo case sen darse conta e por variados motivos pero, para os que nacemos a mediados do século pasado e xogamos de rapaces por aquelas corredoiras, o Souto segue vivo, aínda que só sexa nos recordos. Familias como a de Pichón, con Erundina de Santomé e Antonio de Ramiras e seus fillos: Carme e Pepe; do Durma que, a pesar de Fidelina ser do Carballal e Darío da Bouza, decidiran asentar a súa vivenda en Santomé; da tía Fidelina e tío Eliseo cos seus seis fillos, dos que xa se falaba no capítulo (V), serían só algunhas das que xa fai tempo que se foron e con elas tamén as súas casas, aínda que algunha se siga conservando a día de hoxe. Entre a casa do Durma e a da familia da tía Isabel, había unha ...
Ler mais »

Dito 117 : Familias, casas e cousas (XIII)

Imaxe
  Familias casas e cousas (XIII)    Pola Carreira Branca A orografía de Santomé desde 1960 podería haber cambiado substancialmente si a estrada de Xestosa se houbera feito polo seu lado oriental, como se proxectara nun principio, e non polo occidental como se acabaría facendo. Habería mais que un motivo para que así ocorrese, pero o principal fora a influencia ou o poder dalgúns veciños que tirarían mais para ese lado co solo interese de que a nova vía lles pasase mais preto das súas casas. Como queira que fose, dende o Picoto dos Corvos hasta a igrexa, o aumento da construción de casas do lado do pobo que se fixo a estrada sería moi notable, mentres que do outro lado apenas houbera cambios. Aínda que a día de hoxe son poucos os que a nomean, xa se chamaba Carreira Branca no Catastro de Ensenada (1752), a rúa que vai da Castiñeira ao Mesón, así como as centeeiras e viñas que se estendían hasta a Ferrañeira ou o Anquedo. Ese camiño, ademais de vía de servizo para xen...
Ler mais »