Dito 120 : Lembranzas de Fankín
Lembranzas de Fankín
«Eu son Balbino, un rapaz da aldea. Coma quen di, un
ninguén».
Así comezaba o libro de Xosé Neira Vilas: Memorias
dun neno labrego.
Todo parecido do que se vai contar aquí con ese libro, podía
non ser unha casualidade. Fanquín, que era como lle chamaba a veces
cariñosamente súa nai ao personaxe desta historia, tería moito en común con
Balbino. Calzado con chancos e co pantalón remendado axudaría a seus pais en
case todos os traballos que facían eles; desde carrexar feixes de herba para o
gando, ir as piñas e a leña para o lume, sachar o millo e as patacas ou ir coas
vacas cara o monte. Quizais tiña unha pequena vantaxe: que tanto seus pais como
seu irmán como el mesmo, traballaban no que era deles, mentres que Balbino e os
seus faríano nas terras do amo.
«Eu estivera a punto de nacer nunha
cociña se non fose porque alguén axudara a miña nai, que se atopaba soa nese
momento, a subir á súa habitación no último instante e alí asistila no parto.
Isto ocorría o oito de febreiro de 1950. Dous días mais tarde viaxarían o que
ía ser meu padriño e meu pai á Vila, aproveitando que era día de feira, para
comprar carne de vitela e pantrigo para a recen parida así como asentarme
no rexistro civil.
A viaxe de ida non sei como lles fora, aínda que daquelas non sería nada
estraño que fosen andando; a de volta sería subidos a caixa dun camión case
abarrotada de xente con vultos da compra na feira. Á altura da igrexa de Santa
María e baixando cara Barral, ao camión caeulle a transmisión e malamente podía
reducir a velocidade só cos seus freos. A xente que ía subida, ao darse de
conta do que pasaba, que cada vez o coche collía mais velocidade e ver que se
aproximaba unha curva moi pronunciada, empezou a tirarse do camión en marcha.
Os meus familiares tamén acabarían saltando, coa consecuencia de que meu
padriño mancárase nunha perna e tivera que volver dende Barral montado nunha
burra do Moca da Hermida.
A casa que aparece na foto, onde nacera e onde me tocara vivir hasta que tiven
nove ou dez anos, compráranlla meus pais de recen casados a Herminio, e viña a
ser a metade de toda a vivenda que fora de seus pais: Cristalina e Ausencio. A
outra metade era do seu irmán Xosé que vivía con Hortensa e os seus seis fillos
compartindo escaleira, parte do corredor e patio con nos que eramos cinco.
Ademais a parede que fixeran no seu tempo para dividir a vivenda era tan
sinxela que deixaba pasar practicamente todos os ruídos dun lado ao outro.
Así e todo, eu non recordo que iso nos trouxera ningún tipo de problema a
ningunha das dúas familias sen parentesco. Ben e verdade que cruzabámonos
moitas veces no patio ou nas escaleiras, algunhas saudabámonos e outras non,
pero facíase todo dunha maneira moi natural. Durante un tempo que meu irmán
mais eu tiñamos a cama pegada ao tabique deles, dabamos golpes dun lado e
respondíanos do outro como nunha linguaxe dun “morse” inventado; o sinal podía
empezar de calquera dos dous lados pero case sempre remataba coa rifa dalgún
dos pais.
Aínda que se falaba de ricos e pobres, naquela época en Santomé ninguén era
rico; habería quen tiña mais terras e gando, mataba un ou dous porcos ao ano e
non pasaría fame, mentres outros malamente terían para comer. Os nosos veciños,
como algúns mais do lugar, podíanse atopar nesta última situación pero saberían
saír adiante, con esforzo, pero tamén con moita dignidade.
Eu debía de ter catro anos cando se fixo a fonte do Cruceiro e dous mais cando
construíron o transformador coa chegada da luz eléctrica; estes dous
acontecementos, sobre todo o da luz, revolucionarían ao pobo. Antes había que
ir buscar auga ao Barreiro ou a fonte de abaixo, salvo os que tiñan pozo, que
eran os menos; en calquera dos casos, se podería tardar media hora en ir e
volver para os que viviamos polo medio do pobo. Coa nova fonte a melloría para
todos os veciños acabaría sendo moi notable.
Para que a auga chegara ao Cruceiro dende o Barreiro, houbera que facer unha
canle por todo o camiño, moito mais profunda no Mesón xa que tiña que ter a
caída necesaria para que a auga non estancara. A cañería era de cerámica e
había que unila con cemento nas xuntas. Tamén se fixeran unhas arquetas
intermedias para reparar posibles avarías; unha desas anomalías non tardaría
moito en acontecer, sería que as raíces das arbores que estaban preto do camiño
acabaran meténdose no conduto chegando a obstruílo por completo. O problema
solucionaríase bastantes anos mais tarde, substituíndo aquela rede de cerámica
por outra de mellor calidade.
Si levar a fonte ao Cruceiro supuxera un cambio considerable, o da luz
eléctrica sería toda unha transformación da vida dos mais de 300 veciños que
habitaban o lugar por esas datas . Pasar da luz do candil ou farol de gas que
había que andar con eles dun sitio a outro para poder malamente ver algo, a
unha lámpada fixa no teito que alumeaba toda a cociña, sala ou habitación con
só darlle a unha chave. E o que viría mais tarde: un aparato que se enchufaba a
corrente e poríase a falar ou cantar; poder pasar o ferro á roupa sen andarlle
pondo brasas para que se quentara, e non digamos a neveira onde se conservarían
os alimentos ou as bebidas moito mellor que na bodega ou na despensa.
Recordo que nos primeiros días da chegada da luz, meu irmán mais eu,
competiamos por ser o primeiro en darlle a prender ou apagar; que na cociña só
se acendía para cenar, o resto do tempo seguiríase vendo coa luz que daba o
lume da lareira ou seguíase usando o candil para aforrar o consumo da luz
eléctrica. Aínda que o de aforrar estaba en todas partes: aforrábase no xamón,
que poucas veces se comía xa que había que vendelos para comprar os porcos de
cría do ano seguinte; outro tanto pasaba cos ovos o leite ou as patacas, que
tamén se vendían para comprar aceite, azucre ou bacallau; aforrábase na roupa,
que se remendaba hasta non mais poder, ou nos zapatos que só se poñían os
domingos para ir á misa ou nalgunha festa que puidera haber, o resto do tempo
calzábanse chancos con ferraduras ou chatolas e untados coa graxa dos porcos. O
único que non se aforraba era a fame, o frío e o traballo, de iso había de
sobra.
Un dos primeiros “arradios” que chegaran a Santomé fora un Telefunken que
compraran meus padriños. Como na súa vivenda tamén dispuñan dunha tenda/bar,
colocárano nunha repisa da parede de maneira que se oíra por toda a casa. O que
mais se escoitaba eran os “partes”que daban un as dúas e media da tarde e outro
as dez da noite todos os días. Meu padriño prefería oír a BBC de Londres ou a
Pirenaica. A Pirenaica era unha emisora clandestina que dicían que se atopaba
na URSS, aínda que case sempre estivera en Romanía. Como sempre estaba a falar
mal de Franco e do seu réxime estaba prohibido escoitala. O tío Rubio adoitaba
facelo sempre con moito tino por si viña a garda civil ou alguén do pobo que
fose doutras ideas e puidese denuncialo. Tamén viña Arximiro todas as tardiñas
a escoitar Superman, quen sempre mantiña a orella pegada ao aparato durante o
tempo da novela para non perder a atención.
Miña nai nacera en Ramiras, aínda que se veu a vivir sendo xa moza a Santomé,
onde acabaría casando co meu pai e quedándose para o resto da súa vida. Como
herdara o que era de seus pais, estiveran uns anos traballando o capital de
Ramiras, hasta que conseguiran vendelo, desprazándose desde Santomé. Facer iso
ao mesmo tempo que tamén había que traballar as terras que tiñan onde vivían,
supoñeríalle un dobre esforzo, moito mais contando con dous nenos pequenos.
A meu irmán e a min deixábanos a miúdo cos padriños que, como eles non tiñan
fillos e case sempre estaban na casa para atender a tenda, acabarían facendo de
pais con nos. Os recordos que eu teño daquela época son de comer pantrigo, que
sempre había porque tamén o tiñan a venda, cando na nosa casa case sempre se
comía pan de millo (bica); tampouco se taxaba o xamón nin o queixo e dábanos
galletas de vainilla, figos pasos e outras lambetadas que tiñan para vender.
O ir e vir dunha casa a
outra podíase repetir varias veces ao longo do día. Cando pasabamos polo
Cruceiro case sempre estaba Antonio García “baduando”, aínda que a veces paraba
de falar para saudarnos. Un día díxonos:
—¿e logo para onde ides raparigos?
e meu irmán díxome a min en voz
baixa:
—dille que imos pro carallo que a min
dáme vergonza
e
claro eu fun e díxenlle:
—imos pro
carallo.
Outro día que andabamos
con outros rapaces xogando no Souto, pasou por alí Felisa Olleros que xa era
bastante maior e andaba sempre encurvada cun saco ao lombo e empezamos a
acantazala, hasta que alguén debeu de avisar ao noso padriño quen acabou
pechándonos nunha habitación coas mans atadas. Cando nos preguntaron na casa
porque facíamos aquilo, meu irmán, respondéralle:
¡porque Felisa non é unha muller
coma as outras!.
Meu padriño dixera que nos acabara soltando
porque se acordara de que a el tamén o habían tido preso dunha maneira
semellante os fascistas ou a garda civil.
Cando tiña catro anos e medio e meu irmán
quince meses mais, leváranos por primeira vez a Ribadavia. Daquelas había que
ir andando hasta o Palmeiro e alí coller o Sinxeito que saía de Cartelle e
podía tardar mais dunha hora en facer o percorrido de pouco mais de dez quilómetros.
Eu da viaxe só recordo ir montado no coche de línea, comer carne “arreglada”
nun bar da Vila e facer en Foto Chao o retrato que aparece aquí.
Cando cumprín seis anos mandáronme a escola»…
Texto por Luis de Olimpia
Moradelha editora
.jpg)
