Dito 97 : Os devanceiros

 

Os devanceiros

Segundo o minucioso e detallado inventario levado a cabo polos autores do catastro de Ensenada, no Santomé de 1752 vivían no lugar 59 familias dás que se podería estimar un resultado aproximado de 250 habitantes.

Ollero aquí non sería un apelido, era un oficio (oleiro), que facía olas de barro, en Santomé había dezaseis rexistrados, todos homes, pero solo  no escrito, a realidade sería ben distinta.

Nun estudo publicado neste mesmo blog co título de oliñas veñen e van (22/5/2020), se sostiña que maiormente serían as mulleres as que máis se dedicaban a este oficio, mentres que o traballo dos homes limitaríase en axudarlle a buscar o barro e cocer as olas xa rematadas nos tres fornos comúns que houbera no lugar.

Que a muller quedase relegada neste tipo de documentos, pode apreciarse tamén comparando no gráfico: Juan Gago era zapateiro, José Pérez e Juan López oleiros; aos homes sempre lles asignaban unha profesión, mentres que Juana Pérez, que tamén sería propietaria, aparece aí solo como viúva, a idade que ten, e vivindo con catro fillos menores de idade ademais de cunha filla casada con Benito Diéguez, xornaleiro de vinte e dous anos, o nome nin a idade da filla non aparecen, ao mellor ía ser pola protección de datos.

Dos 59 propietarios rexistrados, 21 tiñan como profesión labrego, 16 oleiros, 11 xornaleiros, dous taberneiros/carniceiros, un carpinteiro, un zapateiro e un castrador, o resto serían mulleres, viúvas ou solteiras.

O título de propietario ou a profesión, fose cal fose, debíanas de poñer aquí para darlles un aire de grandeza e que así puidera parecer mais importante para os gobernantes de Castela, cando a realidade sería que a un puñado de fincas que en moi poucos casos sumarían unha Hectárea de terreo, podíalle quedar algo grande a palabra propietario. O mesmo se podía dicir de labrego, que o podían haber aforrado xa que labregos eran todos, desde o carpinteiro hasta o castrador, pasando polo resto dos oficios; o feito de que dedicaran un tempo a esas profesións, non quería dicir que quedasen libres de traballar na terra todos eles con toda a súa familia.

Na imaxe aparece o pequeno propietario Pedro Estévez de San Thome, así era como escribían daquelas o nome do pobo, aínda que a veces poñían todo xunto Santhome, e tamén Santhome do Rosedo. Pedro tiña 62 anos, quedara viúvo e traballaba de carpinteiro; era pai de dous fillos, un menor de idade e outro de 30 anos chamado Gabriel, casado e cun fillo pequeno que vivirían na mesma casa. Tamén se poden ver dúas das 44 fincas que posuía rexistradas: unha de regadío de medio ferrado no Ribeiro e, no mesmo sitio, un cuarto de monte con carballos. Lindaba L. con María Sousa, P. Manoel Pérez, N. arroio e M. comunal. As iniciais querían dicir: L, levante=Este; P, poñente=Oeste; N =Norte e M, Meridiano=Sur. Os símbolos que aparecen a esquerda da imaxe representaban a forma que tería a leira, e a información de dentro a superficie en ferrados, medios ou cuartos.

 

De pensión foral (impostos), viña pagando anualmente en especies unha cuarta parte do furto que collía á Encomenda de Quiroga, exceptuando montes e soutos, ademais de oito copelos de centeo polas casas que tiña. Ao marqués de Santa Cruz pagaríalle, polo mesmo, dous ferrados, dous cuartos e tres copelos de centeo.

Casas tiña tres, unha con alto, servizo de cociña e cortes para o gando que medía seis varas na fronte Fr por catro de fondo F (30 m2), lindaba Dr. con Juan Bande e Iz. con Francisco Hermida, por esta pagaba once reais ao ano; outra terrea de seis por sete varas (53 m2), Dr. Bartolomé Hermida, Iz. Camiño, esta cunha parra pagaba seis reais, e tiña outra terrea de catro por catro varas (20 m2), Dr. e Iz. Juan Villar, esta tamén con parra pagaba cinco reais.

Gando: tiña dous porcos, sete ovellas e un par de bois, ademais tiña 82 colmeas nun monte ao lado do regueiro da Ponte.

 

Forasteiros, e dicir xente doutros pobos que tiñan propiedades en Santomé, aparecen trinta: dez de Ramiras, sete de Terzas e o resto repartiríanse entre Castrelo, Macendo, Santa Baia e a Seara. Se supón que estes forasteiros/as que vivían neses lugares casarían con alguén  de Santomé, ou xa eran deste pobo e casaran con alguén de fóra. Tampouco resultaría estraño que xa foran os seus devanceiros os que o fixeran e algúns solo serían seus herdeiros.   

 

Mirando cara atrás desde os 270 anos que nos separan do catastro de Ensenada, un non pode evitar comparar a vida daquela xente coa que virían tendo os seus descendentes hasta o día de hoxe. Cambiaría todo bastante pero unhas cousas máis que outras, exemplos: Os nomes dos eidos manteríanse case todos; Remeladas, Ponte, Manguela,  Redondelo, Feás,  Barreiro, e así hasta máis de corenta. Algúns dos que agora non se recoñecen: Forno das olas, Souto Grande, Cal, Palleiros, Abilleira, Moreiriña, etc.

 

Chama a atención a cantidade de soutos ou montes con castiñeiros que había; xa se supoñía que os nomes de Souto de Arriba, Souto de Abaixo, o Souto ou a Castiñeira terían que ver coas castañas, pero tamén había soutos na Fontela, no Couto, nas Cortiñas, na Cortiza, na Cruz, na Ferrañeira, nos Feás, nos Cardedos, na Poza, na Aira Vella, na Manguela, na Presuría etc.

 

Tamén resulta curioso que apenas había vacas (7), case todas con crías, e si moitos bois (33), ovellas había (198) e mais de cen colmeas; porcos tiñan case todos, un, dous e hasta tres, total rexistrados (73) . Apenas había viñas e si parras en case todas as casas, patios e arredores. Dos furtos que se cultivaban, quitando o viño que apenas se colleitaba, viñan a ser os mesmos que se seguirían producindo no seu futuro; o liño fora desaparecendo mentres que castañas recollían moitas mais.

 

Dos bois que se enumeran, moitos deles eran propiedade das familias pero outros estaban en apracería (a medias), con outros veciños. Francisco Hermida de Santome, aparte de dous bois da súa propiedade, tiña outros doce en apracería con familias do lugar e tamén de Terzas, Pereda ou Cartelle. Juan Villar, tamén de Santomé, sería outro dos propietarios que farían o mesmo.

 

As patacas non aparecen en ningún caso, a razón sería que aínda non chegaran a Galicia nesas datas. Resulta bastante difícil pensar hoxe nunha alimentación sen o complemento da pataca e de que maneira se podería substituír, Eles deberíano de facer coas castañas e de aí a razón de tantos soutos. As primeiras patacas que se empezaran a cultivar serían para forraxe dos animais, para consumo humano aínda terían que pasar bastantes anos, probablemente hasta finais do século XIX ou principios do XX.

 

Os nomes da xente desa época tampouco diferían moito dos que seguiría habendo despois: Agustín, Caietano, Bartolomé, Jacinto, Marcos, Pascual, Salvador, Silvestre ou Tomás, serían algúns dos que viñeran usando, pero os Antonio, José, Juan, Benito, Manoel, Pedro ou Francisco serían dos mais abundantes. Dás mulleres apenas hai datos porque non as nomeaban, Eufemia, Francisca, Ana, Lucía, Juana e María, aparecen como viúvas e propietarias. Díaz, Doníz, Doroso, Hermida, Gago, Outomuro, Pateiro ou Sousa eran algúns dos apelidos que existían e foran desaparecendo do lugar. Algúns dos actuais como García, Gonzalez, Yañez ou Fernandez non aparecen entre os homes pero probablemente existiran nas mulleres. Villar, Pérez, Martinez, López, Álvarez, Estevez ou Dieguez serían os mais comúns, mentres que Ferro, Olleros, Bande, Orozco ou Armada xa serían recoñecidos.

 

Un quédase coa sensación de que entre esa xente e a de agora hai unha proximidade física e mental. Conseguir vincular algunha familia daquela época cunha actual non ía resultar nada fácil, os apelidos iríanse perdendo cando os descendentes eran mulleres ou alguén, fose home ou muller, mudase de pobo e tiveran familia noutro lugar. Tampouco parece fácil identificar as casas onde vivían antes coas de agora cos datos que dan, xa que as rúas non tiñan nome e menos número nas súas vivendas. A única posibilidade que podía haber para conseguir algo así podía ser percorrer os arquivos do xulgado ou da igrexa e que os seus responsables deixaran furgar nos rexistros.

A razón de nomear aquí a Pedro Estévez podía non ser unha casualidade xa que, queréndolle buscar un vínculo con alguén coñecido actual, este podería haber sido un devanceiro do tío Xosé Sancristán que, ademais de ser tamén carpinteiro, se recorda que tiña moitas colmeas nunha toxeira da Ponte, xusto ao lado do regueiro e do carballo onde caera o Rapazdamancio intentando coller as crías do Pito Rei.                                            

Texto por Luis de Olimpia

🎵  Galicia - Carlos Velo -

Moradelha editora